Utwory pneumatolityczne i hydrotermalne.
Pneumatoliza jest następną fazą krystalizacji magmy, z której wykrystalizowała już znaczna ilość krzemianów, pozostało zaś wiele składników lotnych z dodatkiem niektórych metali ciężkich, jak: molibden, wolfram, cyna oraz miedź, złoto, bizmut, arsen i siarka (rysunek).
Rozmieszczenie mineralizacji wokół intruzji.
Wskutek ochładzania lotne resztki magmowe, wciskane pod ciśnieniem w pory i szczeliny, sublimują, bądź wchodzą w reakcję z otoczeniem. Proces ten przebiega w temperaturze 800-350°C.
Efektem pneumatolizy jest wiele bogatych złóż wolframitu, kasyterytu, molibdenitu, topazu, turmalinów i wielu innych minerałów zaliczanych do kamieni szlachetnych i ozdobnych. Efektem dalszego obniżania się temperatury jest wzbogacenie pozostałych produktów lotnych w wodę, która w poprzednich fazach krystalizacji magmy odgrywała niewielką rolę w budowie minerałów. W temperaturze poniżej 350°C w górnych partiach masywów magmowych zaczyna się wędrówka gorących roztworów wodnych, czyli hydroterm, które szczelinami i porami rozprzestrzeniają się w samym masywie, migrując ku jego powierzchni oraz przenikając do skał otaczających. Wszelkie pustki skalne, do których dostaną się hydrotermy, wypełniają się minerałami wykrystalizowanymi z ochłodzonego roztworu. Są to głównie tellurki srebra i złota, złoto rodzime, wiele kruszców, przede wszystkim siarczki miedzi, ołowiu, cynku, kadmu, srebra, bizmutu, arsenu, ponadto magnezyt, siarczany baru, np. baryt, dalej fluoryt, minerały uranu i przeważnie pięknie wykształcone kryształy kwarcu i jego odmian (rysunek).
Żyła typu alpejskiego, wypełniona kryształami kwarcu.
Kryształy powstają na ścianach szczelin i pustek, gdzie znajdują dogodne warunki wzrostu (rysunek).
Żyła hydrotermalna: 1 – sfaleryt, 2 – galena, 3 – chalkopiryt, 4 – kalcyt, 5 – kwarc.
Często zmiana mineralizacji w roztworze hydrotermalnym powoduje okruszcowanie powstałych wcześniej kryształów, np. kwarcu. Żyły hydrotermalne są przeważnie kruszconośne i to one od niepamiętnych czasów były eksploatowane, dostarczając potrzebnych ludziom kruszców. Wokół miejsc występowania kruszconośnych żył hydrotermalnych powstały w średniowieczu największe ośrodki i miasta górnicze.
Gorące gazy i roztwory oddziaływują na skały otaczające masyw magmowy, a częściowo również na skały samego masywu, powodując ich przeobrażenie. Zjawisko to nazywane jest metasomatozą. Gorące wody pomagmowe, tzw. wody juwenilne, wylewają się na powierzchnię w postaci cieplic i gejzerów. Również z tych roztworów wydzielają się składniki w nich zawarte. Powstają nawary krzemionkowe zbudowane z opalu i chalcedonu lub aragonitu i kalcytu, które tworzą fantastyczne formy. Z wód juwenilnych wytrąca się ponadto cynober HgS i realgar AsS.