Szmaragd. Spośród szlachetnych odmian berylu najwyżej ceniony jest szmaragd. Jest to kamień o intensywnej barwie zielonej, przezroczysty do przeświecającego.
Występujące zwykle w szmaragdach wrostki odgrywają dużą rolę przy odróżnianiu szmaragdów naturalnych od syntetycznych oraz od innych podobnych kamieni. Najbardziej charakterystyczne są inkluzje cieczy, tworzące skupienia zwane „ogródkami” (franc. jardin). Nieraz zawierają one pęcherzyki gazowe i małe kryształy. Większe kropelki cieczy występują najczęściej pojedynczo, drobne natomiast tworzą różnego kształtu smugi i „welony”, przebiegające w różnych kierunkach we wnętrzu kryształu. Wrostki krystaliczne mają rozmaitą postać. W szmaragdach uralskich pospolite są sześciany, w kolumbijskich przeważają romboedry; szczególnie w szmaragdach ze złoża Muzo często występują romboedryczne wrostki kalcytu. W szmaragdach uralskich, południowoafrykańskich i indyjskich występują blaszki biotytu i igiełki amfiboli (aktynolitu).
Badania wybitnego znawcy kamieni szlachetnych B. W. Andersona wykazały, że szmaragdy pochodzące z różnych złóż różnią się własnościami optycznymi, zwłaszcza wielkością współczynników załamania światła i dwójłomnością. Chociaż różnice te są nieznaczne, na ich podstawie można w wielu przypadkach określić skąd pochodzą kamienie.
Szmaragdy znane były od bardzo dawna i używane w celach zdobniczych. Wzmianki o nich spotyka się w Biblii, wspomina je Teofrast (372—287 r. p.n.e.) w swoim dziele o kamieniach, wiele pisze o nich Pliniusz Starszy (23—70 r.) w swej Historia Natura-Us. Szmaragdy, zdaniem Pliniusza, są najbardziej cenione po diamentach i perłach. Szmaragd bowiem ma wszystkie własności wymagane od kamieni szlachetnych, a mianowicie odznacza się twardością i nie ulega zmianom pod wpływem czynników atmosferycznych.
Pliniusz wylicza 12 rodzajów szmaragdów, omawiając szczegółowo różnice barw i wady niektórych odmian. Za najszlachetniejsze uważa szmaragdy scytyjskie. Były to prawdopodobnie szmaragdy pochodzące z Uralu. Powtarza za Teofrastem, że władca babiloński posłał faraonowi Egiptu w podarunku olbrzym: szmaragd o długości 4 i szerokości 3 cubitus (1 cubitus = 33 cm). Jeszcze większe szmaragdy znajdowały się rzekomo w świątyni Jowisza, a według innego starożytnego autora w labiryncie egipskim przechowywany był szmaragd o długości 9 cubitus.
Szmaragd stanowi odmianę berylu, co zostało stwierdzone dopiero przed 150 laty. Poprzednio szmaragd i beryl uważano za różne minerały, chociaż już Pliniusz zaznaczył, że beryle mają te same lub co najmniej podobne do szmaragdów własności. Powtarzając za Teofrastem wiadomość o słupie szmaragdowym, który znajdował się rzekomo w Tyrze w świątyni Herkulesa, dodaje od siebie, że prawdopodobnie był to pseudoszmaragd. Niewątpliwie opisy olbrzymich szmaragdów odnosiły się do beryli, które nieraz występują w postaci bardzo dużych kryształów. Beryle te pochodziły według Pliniusza z Indii. Chiński mnich i pielgrzym Fa-Hien, który w latach 414—399 p.n.e. przewędrował Indie i Cejlon, widział szmaragdy zdobiące świątynie buddyjskie.
Uczony arabski Ibn Alfagih (około 900 r.) wymienia Egipt jako ojczyznę szmaragdów. W zachowanym papirusie egipskim jest wzmianka, że w XVI w. p.n.e. czynne były kopalnie szmaragdów w Górnym Egipcie na wschód od Asuanu, niedaleko brzegu Morza Czerwonego, znane pod nazwą kopalń Kleopatry. Za Sesostrisa wydobywano tam szmaragdy zarówno z odkrywek powierzchniowych, jak i z głębi ziemi. W 1650 r. p.n.e. kopalnie te uznano jednak za wyczerpane dlatego zaniechano w nich dalszych robót górniczych. W późniejszych czasach roboty górnicze były tam prowadzone przez Rzymian i Turków; zarzucono je w połowie XVIII w. Kopalnie te zostały powtórnie odnalezione na początku XIX w.
Rzymianie wydobywali prawdopodobnie szmaragdy również w Alpach Salzburskich, w dzisiejszej dolinie Habachtal. W XIX w. zainteresowali się tymi kopalniami Wenecjanie, którzy mieli szmaragdy wysyłać na dwory książąt włoskich. W 1689 r. kopalnie te zwiedzał Nils Stensen, profesor z Florencji, zasłużony w dziedzinie krystalografii i geologii. Próby odbudowy tych kopalń wznowiono w połowie XIX w., wydajność ich jednak nie podrywała kosztów robót górniczych. Przez pewien czas szmaragdy ze złoża w dolinie Habachtal eksploatowało angielskie towarzystwo Emerald Mines Ltd z Londynu, które jednak rozwiązało się w 1886 r. Niewielkie rezultaty dały również próby wznowienia eksploatacji w okresie międzywojennym. Po drugiej wojnie światowej odbudową tych kopalń zajął się Polak, inż. Hubicki.