Kamienie szlachetne twarde i miękkie
Istnieje jednak jeszcze jeden podział, o którym warto nieco szerzej napisać. W dalszych rozdziałach będziemy się do niego często odwoływać. „W tym wypadku za kryterium obrano twardość kamieni.
Jak należy rozumieć to pojęcie? Najprościej będzie, jeśli zamiast podania definicji stwierdzimy, że twardsze jest to ciało, które przytknięte do drugiego z zamiarem zarysowania go lub starcia zmieni jego postać, a samo zachowa przy tym kształt nie zmieniony. W tej sytuacji mamy jednak do czynienia tylko z dowodem jakościowym — jedno ciało jest bardziej twarde od drugiego. Ważne jest jednak pytanie, w jakim stopniu? Udzielenie na nie odpowiedzi stało się łatwiejsze, gdy niemiecki mineralog Fryderyk Mohs (1773— 1839) wprowadził w 1812 roku dziesięciostopniową skalę służącą do określania względnej twardości minerałów. Za wzorce uznał on 10 minerałów, uporządkowanych według ich rosnącej twardości. Mohs wybrał je drogą długoletnich doświadczeń. Skala przedstawia się następująco:
1 — talk
2 — gips
3 — kalcyt
4 — fluoryt
5 — apatyt
6 — ortoklaz
7 — kwarc
8 — topaz
9 — korund
10 — diament
W praktyce twardość ustala się przez stwierdzenie, który z minerałów wzorcowych rysuje badany kamień, a który jest przez niego rysowany. A zatem gips rysuje talk, sam nie wychodzi bez szwanku w zetknięciu z kalcytem, diament zaś rysuje wszystko, albowiem jest najtwardszy ze wszystkich minerałów. Byłoby jednak błędem przypuszczać, że na przykład ortoklaz jest 6 razy twardszy od talku, przytoczone bowiem w naszej skali liczby mają charakter tylko porządkowy, a nie określają wielokrotności twardości. W rzeczywistości bowiem diament jest twardszy od kwarcu około tysiąca razy, a od korundu (np. rubinu lub szafiru) — prawie sto czterdzieści razy. Do dokładnych pomiarów stopnia twardości służy przyrząd zwany sklerometrem.
Powróćmy jednak do problemu kryterium podziału kamieni. Przyjęto, że wszystkie kamienie, które cechuje twardość większa od kwarcu (7), są kamieniami szlachetnymi. Pozostałe, legitymujące się niższą twardością — półszlachetnymi. Biorąc to pod uwagę, do pierwszych zaliczylibyśmy, idąc od góry skali w dół, m.in.: diament, korund, chryzoberyl, spinel, topaz, beryl, fenakit, euklaz, cyrkon, almandyn, turmalin i pirop; do drugich zaś takie, jak andradyt, jadeit, chalcedon, nefryt, rutyl, piryt, lazuryt, malachit, serpentyn, bursztyn.
Można też usystematyzować kamienie szlachetne w porządku, odpowiadającym zasadom przyjętym w mineralogii. W tym wypadku wykaz otwierałby diament, jako należący do grupy pierwiastków, potem przyszłaby kolej na siarczki i tlenki (np. szafir, rubin, spinel), węglany (malachit), siarczany (gips), fosforany (turkus), krzemiany (cyrkon, oliwin, szmaragd).
Można też dokonać klasyfikacji według barw.
Dla naszych celów najbardziej przydatna będzie tabela, wymieniająca w układzie alfabetycznym kilkadziesiąt najbardziej znanych kamieni, z których najważniejsze omówimy szerzej w ostatnim rozdziale. Oto ona:
Minerał | Barwa | Twardość |
agat
(odmiana chalcedonu) |
różnobarwnie
wstęgowany |
6,5-7 |
akwamaryn (odmiana berylu) | zielonkawo-
niebieski |
7,5-8 |
alabaster (odmiana gipsu) | biała | 1,5 |
aleksandryt
(odmiana chryzoberylu) |
zielonkawa lub
czerwonawa |
8,5 |
almandyn (odmiana granatu) | ciemnoczerwona
malinowa |
7,5 |
Minerał | Barwa | Twardość |
amazonit
(odmiana skalenia) |
trawiastozielona | 6-6,5 |
ametyst
(odmiana kwarcu) |
fioletowa | 7 |
azuryt | niebieska | 4-4,5 |
bursztyn | żółtobrunatna | 2-2,5 |
chryzoberyl szlachetny | złocisto-zielonawo-żółta,
oliwkowa |
8,5 |
chryzolit
(odmiana oliwina) |
złocistozielona | 6,5-7 |
chryzopraz
(odmiana chalcedonu) |
jaskrawo jabłkowo-
zielona |
6,5-7 |
cymofan
(odmiana chryzoberylu) |
zielonawa
opalizująca |
8,5 |
cyrkon | brunatna, żółta,
zielonkawoniebieska |
7-8 |
diament | bez barwy lub zielona
w różnych odcieniach, żółta, niebieskawobrunatna, czarna |
10 |
demantoid (odmiana granitu) | żółtawozielona,
szmaragdowa |
7-7,5 |
euklaz | bez barwy, także:
zielona, niebieskawa |
7,5 |
fenakit | bez barwy, także:
żółtawa, różowa |
7,5-8 |
fluoryt | żółta, zielona,
niebieska i in. |
4 |
gagat | czarna | 2-2,5 |
heliodor
(odmiana berylu) |
jasnożółto-złocista | 7,5-8 |
jadeit | biaława, zielona | 6,5 |
jaspis | żółtawa, brunatna | 6-7 |
kamień księżycowy (odmiana skalenia) | niebieskawobiała | 6 |
karneol
(odmiana chalcedonu) |
czerwonobrunatna | 6,5-7 |
kocie oko (odmiana kwarcu) | szarawa, brunatna | 7 |
koral | czerwona, czarna | 3,5 |
krwawnik
(odmiana chalcedonu) |
ciemnozielona z czerwonymi
plamami |
6,5-7 |
kryształ górski (odmiana kwarcu) | bez barwy | 7 |
kwarc mleczny (odmiana kwarcu) | biała | 7 |
kwarc różowy (odmiana kwarcu) | jasnoróżowa | 7 |
lazuryt (lapis lazuli) | niebieska | 5,5 |
malachit | zielona | 3,5-4 |
nefryt | zielonkawa w rozmaitych
odcieniach |
5,5-6,5 |
onyks
(odmiana chalcedonu) |
czarno-białe słoje | 6,5-7 |
opal szlachetny | szarawa z nalotami wszystkich
barw tęczy |
5,5-6 |
padparadża (odmiana korundu) | jasnopomarańczowa | 9 |
pirop
(odmiana granatu) |
ciemnoczerwona | 7-7,5 |
radonit | różowa, brunatnoczerwona | 5-5,5 |
rubin
(odmiana korundu) |
krwawoczerwona | 9 |
sard
(odmiana chalcedonu) |
brunatna | 6,5-7 |
sardonyks
(odmiana chalcedonu) |
białe i brunatne słoje | 6,5-7 |
sepiolit
(pianka morska) |
biała, szara i in. | 2-2,5 |
serpentyn | zielona, żółtawa | 3-4 |
sokole oko (odmiana kwarcu) | niebieska | 3-4 |
spinel | czerwona, pomarańczowa,
żółta, zielona i in. |
8-8,25 |
szafir
(odmiana korundu) |
niebieska | 9 |
szmaragd (odmiana berylu) | niebieskawozielona | 7,5-8 |
szerl
(odmiana turmalinu) |
czarna | 7-7,5 |
topaz | bez barwy lub niebieska,
fioletowa i in. |
8 |
turkus | jaskrawoniebieska,
zielonkawa |
5-6 |
turmalin zielony | ciemnozielona, tzw.
butelkowa |
7-7,5 |
tygrysie oko (odmiana kwarcu) | złocistożółta | 7 |