Łupliwość minerałów.
Pod działaniem czynników mechanicznych, takich jak uderzenie lub naciśnięcie ostrzem noża w pewnym kierunku, zgniatanie, nagłe oziębienie lub rozgrzanie, niektóre minerały rozpadają się w sposób prawidłowy na części ograniczone płaskimi powierzchniami. Własność tę nazywa się łupliwością. Jest ona wyraźnie własnością wektorową; mające ją bowiem minerały można dzielić w sposób prawidłowy tylko w pewnych kierunkach. Łupliwość jest bowiem ściśle zależna od budowy wewnętrznej.
Na podstawie liczby kierunków, w jakich minerały wykazują łupliwość dzieli się ją na jednopłaszczyzmową (zwaną nieraz jednokierunkową), dwu- i trój płaszczyznową, rzadziej cztero- i sześciopłaszczyznową. Przykładem łupliwości jednopłaszczyznowej jest łupliwość gipsu i miki. Okruchy tych minerałów łatwo można podzielić na części za pomocą ostrza scyzoryka; można to jednak zrobić tylko w jednej płaszczyźnie, zwanej płaszczyzną łupliwości. Przykładem minerałów dających się dzielić prawidłowo w dwóch płaszczyznach, tj. mających dwie płaszczyzny łupliwości, są skalenie, np. ortoklaz, główny składnik granitu. Jeżeli okruch tego minerału uderzy się młotkiem, rozpadnie się on na dwie lub więcej bryłek ograniczonych płaskimi ściankami. Minerał ten ma nie jedną, lecz dwie płaszczyzny łupliwości, odznaczające się gładkością i połyskiem. Ważną cechą rozpoznawczą jest nieraz kąt nachylenia płaszczyzn łupliwości. W ortoklazie stwierdzono, że są one nachylone pod kątem prostym. Stąd nawet pochodzi nazwa tego minerału od greckiego ortos — prosty, klasis — odłamanie.
Różne rodzaje łupliwości widziane w preparatach mikroskopowych: a — doskonała, b — wyraźna, c — niewyraźna.
Łupliwość w dwóch płaszczyznach wykazują także inne minerały, np. pospolite pirokseny i amfibole. Odróżnić je można dzięki różnemu kątowi łupliwości. Chociaż bowiem zarówno pirokseny, jak i amfibole mają dwie płaszczyzny łupliwości, to kąt między płaszczyznami łupliwości tych dwóch grup minerałów jest różny. Kąt między płaszczyznami łupliwości u piroksenów wynosi około 90°, u amfiboli natomiast około 124°.
Znane są też minerały o trzech płaszczyznach łupliwości. Przykładem może być sól kamienna o tzw. łupliwości kostkowej. Uderzony kryształ soli rozpada się na drobniejsze części, z których każda jest prostopadłościanem o ścianach ustawionych pod kątem prostym. Odmienna jest romboedryczna łupliwość kalcytu. Jest to również łupliwość trójpłaszczyznowa; jednak płaszczyzny łupliwości są nachylone pod kątem mniejszym od prostego. Silnie uderzony odłamek kalcytu rozpada się na drobniejsze części, z których każda ma kształt romboedru. Podobną łupliwość wykazuje minerał dolomit. Przykładem łupliwości czteropłaszczyznowej jest łupliwość fluorytu i diamentu. Minerały te mają łupliwość równoległą do ścian ośmiościanu.
Zależnie od łatwości dzielenia się danego minerału na części ograniczone płaskimi powierzchniami, wyróżnia się łupliwość doskonałą, wyraźną i niewyraźną. Minerałami o najlepszej łupliwości są miki, które łatwo za pomocą scyzoryka można dzielić na cieniutkie, przezroczyste lub niemal przezroczyste blaszki o grubości setnych części milimetra. Dzięki tej własności w wiekach średnich jako szyb używano cienkich tabliczek przezroczystej miki.
Analiza sieci przestrzennych minerałów wykazuje, że płaszczyzny łupliwości odpowiadają tym płaszczyznom ich struktur sieciowych, w których atomy ułożone są szczególnie gęsto. Na podstawie znajomości struktury badanego minerału można więc przewidzieć, ile ma on płaszczyzn łupliwości. W układzie regularnym łupliwość występuje równolegle do ścian sześcianu, np. u soli kamiennej, ośmiościanu u fluorytu, lub dwunastościanu rombowego i sfalerytu. W układzie heksagonalnym łupliwość bywa najczęściej równoległa do ściany podstawowej, np. niezbyt wyraźna u berylu. W układzie trygonalnym łupliwość występuje najczęściej równolegle do ścian romboedru, np. u kalcytu i dolomitu. W układzie tetragonalnym łupliwość jest równoległa do ściany podstawowej, a także do ścian słupa. W układzie rombowym najpospolitsza jest łupliwość równoległa do jednej ze ścian dwuścianu, np. u topazu — dwuścian podstawowy. W układzie jednoskośnym wiele kryształów ma łupliwość równoległą do płaszczyzny symetrii (gips, ortoklaz), nierzadka jest i prostopadła do tej płaszczyzny ortoklaz). Płaszczyzny łupliwości w układzie trój skośnym przyjmuje się zwykle za płaszczyzny podstawowe, np. u plagioklazów, których postacie są podobne do ortoklazu.