Chryzoberyl
Dwie odmiany tego minerału mają zastosowanie w jubilerstwie. Jedna z nich — aleksandryt — odznacza się wyjątkową wśród minerałów własnością zmiany barwy, w zależności od rodzaju światła: inną barwę ma w świetle dziennym, a inną w sztucznym. Drugą odmianę stanowi tzw. kocie oko (cymofan), charakteryzujące się falistym odblaskiem. Nazwa chryzoberyl pochodzi od greckiego chryzos — złoty i beryllos — beryl, cymojan — od greckiego kyma — fala i jaino — pokazuje.
Własności chemiczne. Chryzoberyl jest tlenkiem berylu – glinu o wzorze Al2BeO4; zawiera nieraz domieszki żelaza, tytanu : chromu. Zielone zabarwienie aleksandrytu jest spowodowane domieszką chromu. Podobną jak aleksandryt zmianę barwy wykazują roztwory soli chromowych (chromu trójwartościowego), które w świetle dziennym są barwy niebieskozielonej, a w świetle sztucznym przyjmują barwę czerwonawą. Takie samo zjawisko można zaobserwować i w roztworach soli wanadu, który w postaci drobnych domieszek znajduje się w syntetycznych korundach używanych do imitacji chryzoberylu. Chryzoberyl nie topi się w płomieniu dmuchawki. Nie rozpuszcza się w kwasach.
Postać. Chryzoberyl krystalizuje w układzie rombowym. Tworzy często zbliźniaczone kryształy kształtu sercowatego lub kryształy pseudoheksagonalne. Postać taką mają aleksandryty z Uralu.
Własności fizyczne. Chryzoberyl ma niewyraźną łupliwość w trzech kierunkach, przełam muszlowy, twardość 8,5 w skali Mohsa, gęstość 3,5—3,8 g/cm3.
Barwa chryzoberylu jest zielonawobiała, zielonawożółta lub szmaragdowozielona, niekiedy żółta lub brunatna; rzadko jest on bezbarwny. Chryzoberyl jest przezroczysty do przeświecającego. Połysk ma szklisty, na przełamie tłusty.
Chryzoberyl jest minerałem optycznie dodatnim, dwuosiowym, jego współczynniki załamania światła wynoszą nα — 1,747, nβ — 1,748, nγ — 1,757, podwójne załamanie światła — 0,010, dyspersja — 0,015. Często wykazuje pleochroizm.
Występowanie. Chryzoberyl występuje w pegmatytach granitowych i łupkach mikowych, a także w postaci drobnych otoczaków w złożach wtórnych, w żwirach i piaskach. Pospolicie chryzoberyl występuje w Brazylii (Minas Novas, Minas Gerais), na Cejlonie i Madagaskarze, jak również spotyka się go na Uralu, w Rodezji, USA i Kanadzie. Okazy chryzoberylu w złożach wtórnych znaleziono również na Dolnym Śląsku.
Dzięki niezwykłym właściwościom optycznym szlachetne odmiany chryzoberylu są bardzo popularne.
Aleksandryt odznacza się silnym pleochroizmem i ma barwy szmaragdowozieloną, czerwonawą i pomarańczowożółtą. Te różnice barw są widoczne nawet okiem nieuzbrojonym. Charakterystyczną cechą aleksandrytu jest to, że jego zielona barwa przy I świetle dziennym zmienia się w świetle sztucznym na czerwonawą. Najlepsze odmiany mają barwę szmaragdowozieloną i rubinowoczerwoną. Zjawisko to jest widoczne zwłaszcza na większych okazach, w których główna płaszczyzna szlifu jest równoległa do podłużnej płaszczyzny kryształu.
Dawniej aleksandryty wydobywano tylko na Uralu ze złóż występujących nad rzeką Tokowaja, na wschód od Swierdłowska. Kryształy, często w postaci potrójnych bliźniaków, osiągają w nich wielkość 4 cm. Obecnie aleksandryty wydobywane są również w Brazylii, na Cejlonie i na Madagaskarze. Złoża w Minas Gerais w Brazylii znajdują się w żyłach pegmatycznych, przecinających gnejsy i łupki mikowe. Aleksandryt występuje tu razem z kwarcem (kryształem górskim), topazem, turmalinem, spinelem i granatami. Wydobywany jest również ze złóż wtórnych. Na Cejlonie (Morawak-Korale) i na Madagaskarze aleksandryty wydobywa się z okruchowych skał aluwialnych. Aleksandryty uralskie mają odcień niebieskawy, natomiast cejlońskie są zwykle barwy ciemno-oliwkowozielonej.
Kocie oko (ang. Cat’s eye, niem, Katzenauge), czyli cymofan jest opalizującą odmianą chryzoberylu barwy zielonawej o połysku jedwabistym. Jego nazwa pochodzi od podobieństwa do oka kota. W oszlifowanym w postaci kaboszonu okazie kociego oka obraz smugi światła przesuwa się w czasie obrotu kamienia. Zjawisko to jest związane z wewnętrzną budową kryształu, charakteryzującą się obecnością niezliczonej ilości drobnych kanalików; na powierzchni 1 cm2 znajduje się ich nieraz ponad 20 000. Najczęściej są one ułożone równolegle do pionowej osi kryształu. Ponieważ kanaliki są próżne, wywołują zjawisko opalescencji.
W rzadkich przypadkach i w niektórych innych kamieniach występuje podobne zjawisko.
Cytrynowożółte i jasnozielone odmiany chryzoberylu znaleziono w Brazylii, bezbarwne, przezroczyste, występują w Birmie (Mogok) i na Złotym Wybrzeżu w Afryce.