Kamienie ozdobne

Kamienie ozdobne. Kryształy.

Inna grupa to kamienie ozdobne stosowane do wyrobu galanterii i w budownictwie, ale często również w jubilerstwie. Są to minerały o mniejszej twardości i trwałości, o innej niż kamienie szlachetne kolorystyce, na ogół nieprzezroczyste. Ale i wśród nich zdarzają się okazy wyjątkowo piękne o bardzo wysokich cenach. Przykładem są opale, których cena skupu w Polsce nie przekracza kilkaset zł za kilogram. Za najpiękniejsze, tak zwane opale czarne, w rzeczywistości zabarwione na ciemnoniebiesko, ciemnozielono, wielobarwne okazy znalezione w Australii zapłacono po kilkaset tysięcy dolarów. Podobnie jak największym diamentom, nadano im nawet imiona własne: Jutrzenka Australii, Czarny Książę. Znanych, cenionych i od najdawniejszych lat poszukiwanych różnych kamieni szlachetnych i ozdobnych jest ponad 200. Tyle ich przynajmniej wyróżniono nadając im nazwy własne.

Największą liczbę nazw odmian kamieni szlachetnych i ozdobnych wyróżnić można w grupie kwarcu. Mineralodzy dzielą je na dwie odrębne podgrupy. Grupa chalcedonu, do której należą: agat, chryzopraz, heliotrop, jaspis, karneol, onyks, sardonyks i inne, oraz grupa bez własnej nazwy, określana najczęściej nazwą główną minerału – kwarc. W tej drugiej grupie wyróżnić można kryształ górski oraz jego barwne odmiany-fioletowy ametyst, żółty cytryn, ciemnobrunatny kwarc dymny, czarny morion, biały kwarc mleczny, kwarc awenturynowy, sokole oko, tygrysie oko, kwarcowe kocie oko oraz kwarc różowy, szafirowy i szmaragdowy.

Spośród wszystkich wymienionych nazw najbardziej znana każdemu z czytelników jest nazwa kryształ górski, a przynajmniej jej pierwszy człon – słowo kryształ. Już uczeń VII klasy wie, że pojęciem kryształ określa się wszystkie ciała stałe o uporządkowanej, prawidłowej budowie, mające naturalną postać wielościanu. Wszystkie kamienie szlachetne są kryształami lub ciałami składającymi się z wielu kryształów. Dlaczego więc słowo to użyte jest tylko w nazwie kryształu górskiego?

Kryształ to spolszczone greckie słowo krystallos, które pierwotnie oznaczało lód, a później również przezroczysty, bezbarwny kwarc (kryształ górski). W czasach starożytnych uważano, że w wysokich górach, np. w Alpach, w których znajdowano i wydobywano kryształy górskie, pod wpływem silnych mrozów woda zamarzała na zawsze. Tworzył się taki lód, który nie topi się nawet po ogrzaniu. Znacznie później, gdy w XVII wieku badano własności i budowę kryształów, kryształ górski był niejako wzorcowym kryształem badanym przez wielu krystalografów, stąd też nazwę kryształ rozciągnięto na inne ciała o regularnych kształtach, a do dawnego „krystallos” dodano słowo-górski.

Struktura kryształu lodu: duży atom tlenu połączony z czterema atomami wodoru: z dwoma kowalencyjnie i z dwoma wiązaniem wodorowym (linie przerywane) oraz heksagonalny kryształ śniegu.

Z kryształami zetknął się człowiek już w tych czasach, gdy szukał krzemienia do wyrobu narzędzi lub chronił się przed zimnymi nocami w naturalnych pieczarach i jaskiniach. Mimo to pierwszym człowiekiem, o którym wiemy, że zainteresowała go ich regularna budowa, był niemiecki astronom Johannes Kepler – ten sam, który odkrył trzy główne prawa ruchu planet. W 1611 roku opublikowana został jego rozprawa „0 sześciokątnym śniegu”, w której ogłosił hipotezę, że płatki śniegu to kryształy lodu składające się z gęsto ułożonych, zamrożonych cząsteczek wody. Rozprawa potraktowana przez Keplera jako żart, stała się podstawą badań nad symetrią kryształów i ich geometrią.

W 60 lat później duński lekarz i mineralog Niels Stensen odkrył, że ściany kryształów tych samych minerałów schodzą się zawsze pod tym samym kątem niezależnie od zewnętrznego kształtu kryształu (prawo stałości kątów).

Jedno z podstawowych praw krystalograficznych ogłoszone zostało w roku 1784 przez wybitnego mineraloga – twórcę krystalografii jako odrębnej nauki, Francuza Rene Juste Hauy. Na podstawie licznych badań udowodnił, że kryształy nie są dziełem przypadku. W wyniku wielu żmudnych pomiarów opracował pierwszą teorię budowy wewnętrznej kryształów, określił, że każdy kryształ składa się z wielu komórek elementarnych o kształcie wielościanu, których powtarzanie się w trzech kierunkach pozwala odtworzyć cały kryształ, oraz wprowadził pojęcie przestrzennych sieci krystalicznych. Hauy odkrył również dwa inne podstawowe prawa krystalograficzne. Prawo, które mówi, że każda ściankę kryształu odcina na trzech podstawowych osiach kryształu takie odcinki, które podzielone przez siebie dają liczby całkowite – nazwano prawem odcinków wymiernych, oraz prawo symetrii.