Jadeit – nefryt

Ludy Wschodu, zamiast krzemienia, używały do wyrobu narzędzi jadeitu, twardego, a jednocześnie bardzo odpornego na uderzenia, zgniatanie i rozbijanie. Dziś jadeit – krzemian dwóch metali: sodu i glinu – to kamień ozdobny, najczęściej w różnych odcieniach zieleni, czasem żółtozielony, pomarańczowy, czerwony, a nawet fioletowy. Stosowany do wyrobu ozdób, noży, naczyń, przyborów toaletowych oraz instrumentów muzycznych. Wytwarza się z niego gongi, dzwony i flety wydające ponoć najpiękniejsze dźwięki o długich wibracjach. W przedkolumbijskiej Ameryce Środkowej ceniono jadeit na równi ze złotem. Niestety po podbiciu Ameryki przez Hiszpanów większość wyrobów jadeitowych została zniszczona, a kultura obróbki jadeitu w Ameryce obumarła. Dla nas jadeit jest kamieniem ozdobnym, przed epoką metali był wysoko cenionym i kosztownym tworzywem „nowoczesnej” techniki.

Podobną funkcję, i to do niedawna, pełnił nefryt-wapno krzemian żelaza i magnezu, współcześnie eksploatowany jako kamień ozdobny, przeważnie zielony z białymi plamkami i żyłkami, o bardzo dużej wytrzymałości – 7 razy większej niż wytrzymałość granitu. Znaczna wytrzymałość i odporność na uderzenia, charakterystyczne dla nefrytu i jadeitu, wynika z ich zwartej, a równocześnie włóknistej budowy. Mają budowę podobną do zbitej sprasowanej waty z krzemianów metali, sklejonej najmocniejszym klejem. Podobną budowę mają wytwarzane sztucznie tworzywa kompozytowe. Nefrytowe narzędzia – siekierki, głowice maczug i radła wytwarzano również na naszych ziemiach z nefrytu wydobywanego na Śląsku w okolicach dzisiejszego Dzierżoniowa. Podobnie jak jadeit, tak i nefryt, doskonały materiał na narzędzia, był przez dziesiątki wieków droższy niż złoto. Noży i toporków z nefrytu jeszcze niedawno używali Papuasi. Cena tych narzędzi była jednak tak wysoka, że nie każdy mógł je nabyć, a nefrytowe narzędzie przekazywano przez pokolenia z ojca na pierworodnego syna.

Wiedza naszych przodków o skałach, również tych używanych do wyrobu narzędzi, była bardzo niewielka. Ograniczała się do umiejętności rozpoznania poszukiwanego minerału, umiejętności jego znalezienia, wydobycia i obróbki. Na szczęście naszych praprzodków, prawie wszystkie skały i minerały mają charakterystyczną dla siebie barwę, co było pierwszą wskazówką i ułatwiało odnalezienie materiału. Ważną cechą była twardość i wytrzymałość materiału. Bardzo twardy krzemień był równocześnie kruchy. Ułatwiało to obróbkę przez łupanie innym kawałkiem krzemienia, ale ograniczało zastosowanie i trwałość wykonanego narzędzia. Nefryt był twardy i wytrzymały na uderzenia, nie wykazywał kruchości. Utrudniało to w znacznym stopniu obróbkę, podnosiło cenę narzędzia, ale narzędzie stawało się niezniszczalne, mogło służyć kilku pokoleniom. Dla używającego narzędzia wystarczająca była świadomość, że jest ono dobre. Nie interesowała go odpowiedź na pytanie: dlaczego. Dlaczego nefrytowa siekierka ścina najtwardsze nawet drzewa, a krzemienna może pęknąć. Tym zajęła się znacznie później petrografia – nauka o skałach (greckie petra = skała i graphein = skrobać, rytować, pisać-opisywać) i mineralogia-nauka o minerałach. To dzięki tym naukom znamy włóknistą budowę nefrytu i jadeitu, wiemy, dlaczego są, podobnie jak szkło, bardzo twarde, a równocześnie nie są jak szkło kruche.