Rubin i szafir

Rubin i szafir – Korund.

Przezroczyste odmiany korundu są cennymi kamieniami szlachetnymi, od bardzo dawna używanymi do celów zdobniczych. Odmiana o barwie czerwonej nazywa się rubinem, niebieskiej lub innej — szafiru. Drobnokrystaliczne, zbite, ziarniste odmiany korundu są stosowane do celów przemysłowych jako materiał ścierny i polerski.

Nazwa korund pochodzi od sanskryckiego kuruwinda, rubin od łacińskiego rubens — czerwony, a szafir — od arabskiego safir.

Własności chemiczne. Korund jest tlenkiem glinu Al2O3, zabierającym niekiedy niewielkie domieszki chromu, tytanu lub żelaza. Przezroczyste odmiany krystaliczne są wyjątkowo czyste pod względem składu chemicznego. Barwa korundu zależy od domieszek chemicznych. Bardzo małe domieszki chromu zabarwiają korund na czerwono, tytanu — na niebiesko, żelaza — na żółto i brunatno aż do barwy czarnej. Znaczne ilości domieszek zawierają zbite odmiany drobnokrystaliczne. Używane są one jako materiał ścierny (szmergiel). W płomieniu dmuchawki korund nie topi się; nie rozpuszcza się w kwasach.

Postać. Kryształy korundu, nierzadko znacznych rozmiarów, należą do układu trygonalnego. Najczęściej występują ściany słupa dytrygonalnego, romboedrów, piramid i dwuścianu podstawowego. Ściany słupa, piramid i dwuścianu podstawowego są często wyraźnie bruzdkowane. Większe kryształy są nieraz zaokrąglone i mają postać beczułkowatą. Nierzadkie są zrosty bliźniacze; najczęściej występują bliźniaki, których płaszczyzna bliźniacza jest ścianą romboedru; niekiedy spotyka się bliźniaki przenikające, dosyć częste są również bliźniaki wielokrotne. Niekiedy zbliźniaczenie jest widoczne dopiero pod mikroskopem. Rubin i szafir występują zwykle w postaci wyraźnych kryształów, inne natomiast odmiany korundu tworzą przeważnie zbite i ziarniste masy.

Własności fizyczne. Korund nie ma łupliwości, można jednak zaobserwować pewną oddzielność równoległą do dwuścianu podstawowego, a nieraz, wskutek zbliźniaczenia wielokrotnego, równoległą do ścian romboedru. Korund ma przełam muszlowy, twardość 9 w skali Mohsa. Jest on najtwardszym po diamencie minerałem, bardzo odpornym na działanie czynników mechanicznych. Zależnie od miejsca występowania korundu można niekiedy stwierdzić pewne różnice jego twardości.

Gęstość korundu wynosi 3,9—4,1 g/cm³, jego połysk jest szklisty; oszlifowany rubin i szafiry mają połysk zbliżony do diamentowego. Szlachetne odmiany są przezroczyste, pospolity natomiast korund jest nieprzezroczysty.

Barwa korundu jest rozmaita. Korund pospolity jest najczęściej szary, odmiany przezroczyste mają różne barwy. Obok bezbarwnych spotyka się czerwone, niebieskie, żółte lub fioletowe. Niektóre odmiany wystawione na działanie promieni nadfioletowych wykazują luminescencję. Przez podgrzanie niektóre szafiry mogą stracić swą barwę lub nabrać jaśniejszego odcienia.

Korund jest minerałem podwójnie załamującym światło. Jego współczynniki załamania światła wynoszą: nω = 1,763 — 1,772, nε = 1,579 — 1,768, podwójne załamanie światła jest nieznaczne (0,008), charakter optyczny ujemny. Dyspersja światła w korundzie jest słaba (0,018), dlatego też rubiny i szafiry mają stosunkowo niewielki ogień w porównaniu z diamentem i niektórymi innymi kamieniami szlachetnymi.

Dychroizm szlachetnych odmian korundu

Korund, zwłaszcza o barwach ciemniejszych, odznacza się silnym dychroizmem. W rubinie występują barwy ciemnoczerwone i bladoczerwone, w szafirze — niebieska i żółtawoniebieska. Zjawisko dychroizmu występuje najwyraźniej w kierunkach prostopadłych do głównej osi kryształów; jego stopień zależy od barwy kamienia.

Niektóre korundy, podobnie jak aleksandryt, wykazują pewną różnicę barw w świetle dziennym i sztucznym. W innych odmianach występuje zjawisko asteryzmu, spowodowane obecnością drobnych wrostków (inkluzji) lub wewnętrzną strukturą kamieni. Stwierdzono, że przyczyną asteryzmu w rubinach są drobne igiełkowate kryształki rutylu, w szafirach — puste kanaliki. Ułożone są one prawidłowo i przecinają się pod kątem 120°. Rubiny i szafiry, w których występują takie „gwiazdy” nazywane są gwiaździstymi.

Właściwą barwą rubinów jest barwa ciemnoczerwona, niekiedy purpurowoczerwona. Najbardziej cenione są odmiany barwy czerwonej z lekkim odcieniem niebieskawym; barwę tę określa się nieraz jako czerwień krwi gołębia (ang. pigeons-blood red, niem. Taubenblut). Barwę taką mają rubiny z Birmy, natomiast rubiny z Cejlonu są zwykle nieco jaśniejsze i mają odcień brunatnawy spowodowany domieszką chromu i żelaza.

Korundy bezbarwne zwane są białymi szafirami, czyli leukoszafirami, a zabarwione na niebiesko lub inaczej określa się jako szafiry. Mogą być one żółte, złote lub zielone; bywają nawet szafiry różowe. Odmiany czerwonożółte od dawna nazywane są padparadża. Najbardziej cenioną barwą szafirów jest barwa o odcieniu bławatka, nazywana często błękitem kaszmirskim (ang. Kashmir blue). Barwę taką mają szafiry z Kaszmiru, Birmy i Syjamu. Szafiry cejlońskie są jaśniejsze, a szafiry australijskie znacznie ciemniejsze, nieraz o odcieniu zielonawym.

Rozmieszczenie barwy u szlachetnych odmian korundu nie zawsze jest równomierne. Zdarzają się smugi i pasy o odmiennych odcieniach. Naprzemianległe pasy ciemnoniebieskie i bezbarwne występują zwłaszcza w szafirach australijskich. W takich przypadkach szlifierze umieszczają najsilniej zabarwioną część kamienia na wierzchniej części szlifu, a bezbarwną od spodu. Tak odmiennie zabarwione kamienie można niekiedy mylnie uważać za dublety czyli sztucznie sporządzone kamienie składające się z 2 części. Bardzo rzadko w złożach cejlońskich występują kamienie zabarwione częściowo na niebiesko, a częściowo na czerwono.